Σεμινάριο: "Προστασία έντυπου και ψηφιακού υλικού"

ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗΣ

Βασικές Αρχές Προστασίας Υλικού Βιβλιοθηκών

Από τις 11 έως τις 15 Ιουνίου 2007 πραγματοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Επιμόρφωσης του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης το σεμινάριο επιμόρφωσης με τίτλο: «Βασικές αρχές προστασίας υλικού βιβλιοθηκών» στο κτήριο του ΙΝΕΠ στην οδό Πειραιώς 211. Το σεμινάριο ήταν δομημένο σε τρεις άξονες: α) Βασικές αρχές προληπτικής και επεμβατικής συντήρησης υλικού βιβλιοθηκών, β) Διατήρηση φωτογραφικών συλλογών στις βιβλιοθήκες και γ) Καλλιτεχνική βιβλιοδεσία. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν και δύο επισκέψεις: στο τμήμα Συντήρησης της Βιβλιοθήκης της Βουλής στο πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο και στο τμήμα Φωτογραφικών Αρχείων του Ελληνικού και Λογοτεχνικού Ιστορικού Αρχείου. Οι συμμετέχοντες του σεμιναρίου ήταν 15, προερχόμενοι τόσο από την Αττική (Βιβλιοθήκη Βουλής, Εθνική Βιβλιοθήκη, Δημοτική Πινακοθήκη), όσο και από την επαρχία (Ρόδος, Ιωάννινα, Ναύπακτος, Ηράκλειο).

Δευτέρα 11/6/2007: Η εισηγήτρια Νίκη Πετράκη, συντηρήτρια βιβλίου και αρχειακού υλικού της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης στο Ρέθυμνο, αναφέρθηκε διεξοδικά στις βασικές αρχές προληπτικής και επεμβατικής συντήρησης υλικού βιβλιοθηκών. Πιο συγκεκριμένα, προχώρησε σε μια ιστορική αναδρομή της ιστορίας της γραφής και των επιμέρους υλικών που αυτή αποτυπωνόταν στο πέρασμα των αιώνων: πάπυρος, περγαμηνή, ξύλο, δέρμα χαρτί. Επίσης, η εισηγήτρια ανέλυσε τα διάφορα είδη μελανιών που χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται στην αποτύπωση της γραφής κυρίως στο χαρτί. Ασφαλώς το μεγαλύτερο μέρος της εισήγησης επικεντρώθηκε στο χαρτί και στα μελάνια.
Προσδιόρισε δύο τύπους μελανιών: τα μαύρα μελάνια και τα φερογαλλικά μελάνια. Τα μαύρα μελάνια, προερχόμενα από άνθρακα (αιθάλη) είναι περισσότερο σταθερά και σε γενικές γραμμές δεν επηρεάζουν το χαρτί. Τρεις είναι οι κύριοι παράγοντες που επιδρούν στη ζωή των μελανιών και εν τέλει οδηγούν στην καταστροφή τους: α) το φως, β) οι ατμοσφαιρικοί ρύπου και, γ) η υγρασία. Αντίστοιχα στο χαρτί οι κύριοι επιβαρυντικοί παράγοντες πέρα από τους τρεις που αναφέρθηκαν για τα μελάνια είναι, επίσης, τα έντομα, οι μύκητες και οι διάφοροι μικροοργανισμοί. Για παράδειγμα η υγρασία επιδρά στο χαρτί προκαλώντας αρχικά μια όξυνση, μέσω της οποίας προκαλείται μια χημική ένωση, γνωστή ως υδρόλυση με επακόλουθο τη μερική ή ολική καταστροφή του χαρτιού.

Τρίτη 12/6/2007: Πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στο τμήμα Συντήρησης της Βιβλιοθήκης της Βουλής. Εκεί, η προϊσταμένη του Τμήματος μαζί με το προσωπικό, αφού μας εξήγησαν τους στόχους του τμήματος, προχώρησαν σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα επίδειξη αποκατάστασης και συντήρησης ενός τόμου εφημερίδας. Στη συνέχεια ακολούθησε ξενάγηση στα υπόλοιπα τμήματα της βιβλιοθήκης με ιδιαίτερη έμφαση στο τμήμα της Μικροφωτογράφης, στο τμήμα του Ημερήσιου και Περιοδικού Τύπου καθώς και στο τμήμα των Ιδιωτικών Συλλογών, όπου τα μέλη του σεμιναρίου είδαν στην πράξη πως προστατεύεται το υλικό της βιβλιοθήκης (χρήση διαφανειών, αντιόξεινα κουτιά, αρχειακές ταινίες ασφαλείας, συνθήκες θερμοκρασίας κλπ.).
Με την επιστροφή στο κτήριο του ΙΝΕΠ, η κυρία Πετράκη, παρουσίασε διάφορα υλικά προστασίας, όπως αρχειακές ταινίες, αντιόξεινα κουτιά, υφάσματα βιβλιοδεσίας, πολυεστερικούς φακέλους κλπ. Η δεύτερη ημέρα έκλεισε με την παρουσίαση του αποδεκτού τρόπου απεντόμωσης του υλικού με τη χρήση ουδέτερων αερίων. Αυτός συνίσταται σε γενικές γραμμές στα εξής: Όλο το υλικό το οποίο έχει προσβληθεί μεταφέρεται σε ράφια, όπου καλύπτεται από διάφανες σακούλες. Με ειδική συσκευή αφαιρείται ο αέρας (οξυγόνο) και στη συνέχεια διοχετεύεται στο εσωτερικό άζωτο (υλικό μη τοξικό). Στις σακούλες παραμένει το υλικό για περίπου 20 ημέρες και στη συνέχεια μεταφέρεται στο τμήμα συντήρησης για την τελική αποκατάσταση.

Τετάρτη 13/6/2007: Η εισηγήτρια Βασιλική Χατζηγεωργίου, υπεύθυνη του Φωτογραφικού Αρχείου του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ), παρουσίασε τους τρόπους διατήρησης των φωτογραφικών συλλογών στις βιβλιοθήκες. Η εισήγηση ξεκίνησε από μια αναλυτική ιστορική αναδρομή στην τεχνική της φωτογραφίας, την εξέλιξη του μέσου από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας και παρουσίασε τυπικά δείγματα φωτογραφιών και φωτογραφικών τεχνικών του 19ου που απαντώται σήμερα στα ελληνικά Αρχεία. Με βάση τα υλικά που χρησιμοποιούνται καθόρισε τις τεχνικές παραμέτρους για την αναγνώριση των διαφόρων φωτογραφικών τεχνικών.
Στη συνέχεια παρουσιάστηκαν οι παράγοντες που επιβαρύνουν τη διατήρηση των φωτογραφικών αρχείων. Ως τέτοια προσδιορίστηκαν οι χώροι φύλαξης, η επίπλωση, η υγρασία και οι αυξομείωση της θερμοκρασία. Η κα Χατζηγεωργίου, παρουσίασε αναλυτικά το φωτογραφικό αρχείο του ΕΛΙΑ και επικεντρώθηκε τόσο στην πολιτική προσκτήσεων, όσο και στις σωστικές επεμβάσεις, τους τρόπους ταξινόμησης, φύλαξης και διάθεσης που ακολουθεί το ΕΛΙΑ. Αναλύθηκε επίσης και το κύριο πρότυπο καταλογογράφησης φωτογραφικών συλλογών το SEPIADES, το οποίο αποτελεί ανάπτυξη της European Commission on Preservation and Access (http://www.knaw.nl/ecpa/).

Πέμπτη 14/6/2007: Η εισήγηση με θέμα «Καλλιτεχνική Βιβλιοδεσία» έγινε από τον κο Διονύση Βαλάση, επίκουρο καθηγητή του τμήματος Βιβλιοθηκονομίας του ΤΕΙ-Αθήνας. Ο εισηγητής, αφού πραγματοποίησε μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην ιστορία της γραφής, της τυπογραφίας και της βιβλιοδεσίας, παρουσίασε δείγματα καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας και εξήγησε σε θεωρητικό επίπεδο αρχικά τον τρόπο βιβλιοδεσίας. Στη συνέχεια, σε ένα μικρό «βιβλιοδετείο» που είχε συνθέσει ο κος Βαλάσης, προχωρήσαμε σε μια εξαιρετικά διαφωτιστική άσκηση «ραψίματος» ενός βιβλίου. Η ιδιαίτερη μεταδοτικότητα του κου Βαλάση και η χρήση σύγχρονων οπτικοακουστιών μέσων έδωσε σε όλα τα μέλη του σεμιναρίου πειστικές απαντήσεις για την καταλυτική επίδραση της τεχνικής της βιβλιοδεσίας στη διατήρηση και συντήρηση του έντυπου υλικού των βιβλιοθηκών. Η τέταρτη ημέρα του σεμιναρίου έκλεισε με την διδασκαλία τρόπων κατασκευής χειροποίητων αντιόξεινων φακέλων προστασίας διαφόρων τύπου υλικού.

Παρασκευή 15/6/2007: Η τελευταία ημέρα του σεμιναρίου πραγματοποιήθηκε στις εγκαταστάσεις του ΕΛΙΑ στο κέντρο της Αθήνας. Εκεί αφού ξεναγηθήκαμε στο αρχειακό υλικού του ΕΛΙΑ, η εισηγήτρια Βασιλική Χατζηγεωργίου, μας εξήγησε την τεχνική με την οποία αντιμετωπίζουμε ένα φωτογραφικό αρχείο. Με την καθοδήγησή της πειραματιστήκαμε στην αρίθμηση, καταγραφή και, όπου ήταν δυνατόν, ταύτιση των φωτογραφιών ενός φωτογραφικού αρχείου.
Το υπόλοιπο προσωπικό του ΕΛΙΑ μας παρουσίασε τρόπους συντήρησης φωτογραφικού αρχείου (καθαρισμός αρνητικών, αποκατάσταση mirroring σε εικόνες κλπ.) καθώς και τρόπους φύλαξης και συντήρησης αυτών.
Τέλος, πραγματοποιήθηκε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση σχετικά με τα αρχεία στην ψηφιακή εποχή, τα κριτήρια επιλογής υλικού προς ψηφιοποίηση, τις τεχνολογικές δυνατότητες, το κόστος της ψηφιοποίησης κλπ.

Κλείνοντας αυτόν τον απολογισμό, κρίνουμε πως το σεμινάριο επιμόρφωσης υπήρξε αρκετά διαφωτιστικό και χρήσιμο για τους συμμετέχοντες. Επίσης, ως ικανοποιητικό κρίνεται και το επίπεδο οργάνωσης του σεμιναρίου (κτηριακές εγκαταστάσεις, υλικό που διανεμήθηκε, αρτιότητα των εισηγητών κλπ.). Μια παρατήρηση που μπορεί να διατυπωθεί εδράζεται στο γεγονός πως χρειάζονται κι άλλα τέτοιου τύπου σεμινάρια επιμόρφωσης με περισσότερο, όμως, βάθος εξειδίκευσης.