ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΒΙΒΛΙΑ 22

Φίλιπ Μπλομ, Οι Εγκυκλοπαιδιστές, μετάφραση Λεωνίδας Καρατζάς, Ωκεανίδα, Αθήνα 2005, 528 σ., σειρά: η περιπέτεια του ανθρώπου

Ανοίγω το λεξικό που βρίσκεται στο πλησιέστερο ράφι από εδώ που κάθομαι να βρω τον ορισμό της λέξης «εγκυκλοπαίδεια» και αν υπάρχει καν η λέξη «εγκυκλοπαιδιστές». Υπάρχει. « Εγκυκλοπαίδεια: έργο που περιέχει (ιδ. σε αλφαβητική σειρά) συνοπτική έκθεση του συνόλου των ανθρώπινων γνώσεων (ή και των γνώσεων που ανάγονται σε ορισμένη επιστήμη». Περνάω τα επόμενα «εγκυκλοπαιδικός, εγκυκλοπαιδικότητα, εγκυκλοπαιδισμός» και φτάνω στην τελευταία σχετική αναγραφή «εγκυκλοπαιδιστές: οι συντάκτες της Μεγάλης Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας (κατ’ επέκταση) οι φιλόσοφοι και άλλοι λόγιοι που ασπάστηκαν το επαναστατικό πνεύμα του ιη΄ αιώνα, ιδίως στην Γαλλία».

Η Εγκυκλοπαίδεια του φιλοσόφου Ντενί Ντιντερό και του μαθηματικού Ζαν Ντ’ Αλαμπέρ και πραγματικά πολλών άλλων, πέρα και πάνω από «έκθεση του συνόλου των ανθρώπινων γνώσεων» της εποχής της -αν και ξεκίνησε ως μετάφραση μιας αγγλικής εγκυκλοπαίδειας στα γαλλικά- είναι ένα μνημείο της ελεύθερης σκέψης, του πείσματος να παρουσιαστούν πρωτοποριακές ιδέες, ενός διανοητικού εφαρμοσμένου επίμονου ηρωισμού του μέσου του 18ου αιώνα.
Οι Εγκυκλοπαιδιστές, βιβλίο σύνθετο, διαβάζεται σαν μυθιστόρημα αν και επιστημονικά τεκμηριωμένο (υποσημειώσεις, βιβλιογραφία), παραθέτει αυτούσια αποσπάσματα της Εγκυκλοπαίδειας και άλλων κειμένων, περιέχει εγκιβωτισμένες ιστορίες αλληλένδετες και δεν είναι δυνατόν να παρουσιαστεί απλά περιγραφικά ή αναλυτικά. Σταχυολογώ σημεία, φυσικά εκείνα που προκάλεσαν σκέψεις. Σκέψεις που κράτησα στο σακούλι μου, ενέταξα, συνδυάζω και χρησιμοποιώ.
Μια σχετίζεται με αυτό που αναφέρει ο ορισμός σε παρένθεση, «ιδίως σε αλφαβητική σειρά». Ήταν μια βαρύνουσα απόφαση να ακολουθηθεί η αλφαβητική κατάταξη γιατί έτσι «εκδημοκράτιζε όλες τις μορφές της γνώσης» (σ. 95) και «… συμφωνούσε με τη βασική φιλοδοξία… να ταξινομήσουν τον κόσμο σύμφωνα με κάποια ορθολογικά κριτήρια και μόνον», παρόλο που δημιουργούσε μεγάλο πρόβλημα στον σχεδιασμό, καθώς έπρεπε να προβλεφθούν εξαρχής όλα τα λήμματα, οι παραπομπές που τα συνέδεαν μεταξύ τους και να κρατηθούν οι ισορροπίες μεταξύ των θεμάτων που αναλύονταν. Σήμερα, η αλφαβητική παρουσίαση είναι δεδομένη. Και πάλι να που τα αυτονόητα δεν ήταν πάντα αυτονόητα άρα υπάρχουν πράγματα που αλλάζουν, άρα τα πράγματα μπορούν και αλλάζουν. Μήνυμα αισιόδοξο.
Άλλη έχει να κάνει με τα πρακτικά ζητήματα, τις εκδοτικές συμφωνίες, την εκτέλεση του έργου, την χρηματοδοτημένη έρευνα, το ύψος των αμοιβών, τις παραγγελίες της εικονογράφησης.
Άλλη έχει να κάνει με το ενιαίο της προσωπικής και κοινωνικής ζωής, της πνευματικής αναζήτησης και δράσης των συντακτών της Εγκυκλοπαίδειας. Δεν διαχωρίζονται. Είναι ένα. Γράφουν και παντρεύονται, ερωτεύονται. Ταξιδεύουν, δυστυχούν, κάνουν νέες γνωριμίες. Κρίνονται και φυλακίζονται επειδή γράφουν. Γράφουν στα κρυφά και φανερά, ευθέως και με νοούμενα. Ασκούν πολιτική, κάπουν συμμαχίες για να εκδόσουν. Όπου σταθούν και βρεθούν κατατρίβονται με τα πολυσχιδή ζητήματα του εγχειρήματος, στρατολογούν και καθοδηγούν λημματογράφους από διάφορους κύκλους, διαφωνούν, έρχονται σε ρήξη, συνεργάζονται με κόπο για τον κοινό στόχο, χωρίς ποτέ να γίνονται φίλοι, και πάει λέγοντας. Η Εγκυκλοπαίδεια γίνεται μια επιλογή ζωής γιατί και οι ίδιοι γνώριζαν και εμείς που τους μελετάμε καταλήγουμε ότι κάλλιστα θα μπορούσαν να είχαν κάνει και άλλα πράγματα στη ζωή τους και θα μπορούσαν μάλλον να είχαν διαπρέψει και αναγνωριστεί πολύ περισσότερο σε ατομική βάση.

Αν, γενικά, κάθε βιβλίο περιέχει και αναπτύσσει μια εικόνα, μια προσέγγιση, μια πλοκή, μια ιδέα, μια άποψη, ένα θέμα κλπ οι εγκυκλοπαίδειες –παρόλο που δεν διαβάζονται μονορούφι και δεν προκαλούν τα αισθήματα που γεννά η λογοτεχνία- κλείνουν πολλές πολλές ιδιαίτερες ιστορίες (κάθε λήμμα και μια) και υπάρχει και η ιστορία της συνολικής σύνταξής τους, με τους ανθρώπους που πρωτοστάτησαν, την είδαν πρώτα θεωρητικά στο χάρτη του μυαλού τους, που ενέπνευσαν άλλους, συντόνισαν ομάδες εργασίας, διαφορετικών και ποικίλων δεξιοτήτων. Οι εγκυκλοπαίδειες κρύβουν πολυ-ιστορίες προκειμένου να αναδείξουν συστηματικά κομμάτια κατακτημένης ανθρωπογνώσης μα και τα αναπάντητα κενά της.
Αν η Βίβλος υπήρξε για τόσο μεγάλο διάστημα το «Βιβλίο των Βιβλίων» (και εξακολουθούν τα θρησκευτικά βιβλία σε πολλά μήκη και πλάτη να παραμένουν), γιατί περιείχε τις αλήθειες που χρειαζόταν ο άνθρωπος για να πορευτεί στην ζωή και στο θάνατο, οι εγκυκλοπαίδειες άλλαξαν τα πάντα, έδωσαν στον άνθρωπο τον άνθρωπο μέσα στον φυσικό κόσμο, δικαίωσαν τις αγωνίες και τις συνεχείς περιπλανώμενες αναζητήσεις του, έδωσαν σιγουριά ότι είναι σε θέση να αποκρίνεται στα ερωτήματα που τον απασχολούν με συγκεκριμένο τρόπο και σε ικανοποιητικό βαθμό.